آصف خان

آصِفْ‎خان، میرزا جعفر بن بدیع‎الزمان بن آقاملای (دولت‌دار) قزوینی، ملقب به قوام‎الدین، و سپس به آصف‎خان (958-1021ق/1551-1612م)، شاعر پارسی‌گوی هند، مورخ، و از امیران دربار بابُریان در عهد اکبرشاه و جهانگیر. جد آصف‎خان از منشیان دربار صفوی و پدرش میرزا بدیع‎الزمان در زمان شاه‎طهماسب صفوی، حاکم و به اصطلاح آن زمان، وزیرِ کاشان بود، و میرزاجعفر در آغاز عمر به همراهی جد و پدر خود به دربار آمد‌و‌شد می‎کرد. وی در این هنگام با شاعران و ادیبان مصاحبت داشت و میرحیدر معمایی، شاعر معروف آن روزگار، از دوستان و نزدیکان او بود (اسکندربیک، 1/182). میرزاجعفر در جوانی از ایران به هند رفت (985ق/1574م) و به‌وسیلۀ عم خود میرزا غیاث‎الدین علی آصف‎خان، که از امیران دربار اکبرشاه (936-1014ق/1556-1605م) بود، به دربار راه یافت و به منصب دویستی (از مناصب درباری بابُریان = فرمانده دویست نفر) منصوب شد. ولی چون این مقام را دون شأن خود می‎دانست، آن را رها کرد و از دربار کناره گرفت. پس از چندی به فرمان اکبرشاه به بنگاله فرستاده شد، ولی به سبب آشفتگی اوضاع در آنجا، به فَتحْ‎پورْسیکْری بازگشت و ملازم دربار شاهی شد. پس از وفات عمویش (989ق/1581م)، به مقام میربخشی (از مناصب درباری بابریان = وزیر خزانۀ دربار) و منصب دوهزاری منصوب شد، و لقب «آصف‎خان» گرفت. در دوران سلطنت اکبرشاه چند‎بار در مأموریتهای نظامی لیاقت و کاردانی بسیار نشان داد، و نخست حکومت کشمیر به او داده شد (1006- 1008ق/1597-1599م)، سپس به مقام «دیوان کل» یعنی وزارت رسید، و پس از آنکه جهانگیر، بِهار والله‌آباد را رها کرد (1013ق/1604م) حکومت بِهار بر عهدۀ او قرار‌گرفت. ابوالفضل علامی در آیین اکبری (دفتر 2، آیین 30) نام او را در شمار پیروان دین الٰهی اکبر‎شاه ذکر می‎کند. در دوران سلطنت جهانگیر (1014-1037ق/1606-1627م) به دربار احضار شد و اتابیکی (اتالیق) شاهزاده پرویز به او محول گردید. در 1015ق/1606م به منصب پنج هزاری منصوب شد، و قلمدان مرصّع که علامت وزارت بود، گرفت. در 1018ق/ 1609م برای رفع اغتشاش دکن، همراه شاهزاده پرویز به عنوان اتالیق او عازم آن ناحیه شد، ولی به سبب عشرت‌طلبی شاهزاده و اختلافات امرا کاری از پیش نرفت. سرانجام وی در 1021ق/1612م در 63 سالگی در بُرهانپور وفات یافت (جهانگیر، 127؛ صمصام‎الدوله، 1/107- 108؛ گوپاموی، 155). وی مردی کاردان و تیزفهم بود، و جهانگیر که از دوران شاهزادگی خود از او رنجشهایی در دل داشت، دربارۀ او می‎گوید: «فهم و استعدادش به غایت خوب بود، غایتاً خست و سبکی بر طبعش غالب بود» (جهانگیر، 127). علاوه بر جهانگیر، اسکندربیک در تاریخ عالم آرای عباسی (1/ 128) و تقی‎الدین اوحدی در تذکرۀ عرفات‎العاشقین (نک‍: ملاعبدالنبی، حاشیۀ 61-62) به این نکته اشاره کرده‎اند. آصف‎خان در شعر «جعفر» و «جعفری» تخلص می‎کرد و مجموعۀ اشعار او نزدیک به 000‘ 3 بیت از غزل و قصیده و مثنوی بوده است (ملاعبدالنبی، 160). نمونه‎هایی از غزلیات او در تذکره‎ها و کتابهای تاریخی آن زمان دیده می‎شود (نصرآبادی، 53-55؛ آذر بیگدلی، 3/1156-1157؛ علامی، دفتر 2، آیین 30). قصایدی در مدح نبی اکرم(ص) و علی‎بن‎ابی‌طالب(ع) از او در تذکره‎ها ثبت است، و نیز مدایحی در ستایش اکبرشاه و جهانگیر دارد (ریو، 200-201). غزلیات و غالباً رنگ عاشقانه دارد، و به شیوۀ معروف به سبک هندی نزدیک است، ولی در مثنوی خسرو شیرین از لحاظ مضمون‌سازی و طرح‌ریزی از طرز سخن نظامی گنجوی پیروی کرده، و به گفتۀ نصرآبادی «بعد از شیخ نظامی خسرو و شیرین را کسی به از او نگفته» (ص 53). از توصیف نسخه‎های این منظومه در فهرستها (ریو، 200-201؛ اِته، شم‍ 1068) چنین برمی‎آید که وی نخست پیش از 995ق/1587م آن را به نام فرهاد و شیرین نظم کرده بود، و سپس در اواخر عمر دوباره بدان پرداخته و آن را به صورتی کامل‎تر و با تجدیدنظر کلّی به نام خسرو شیرین به پایان رسانیده و به جهانگیر تقدیم کرده است. نام دیگر این منظومه نورنامه است (جهانگیر 127؛ ملاعبدالنبی، 160) و از آن نسخه‎های متعدد باقی است، که از آن میان نسخۀ کتابخانۀ بودلین که برای جهانگیر تحریر شده (اِته، شم‍ 1068) از لحاظ قدمت و صحت ممتاز است (منزوی، 4/2785). از کارهای دیگر او مشارکت در تألیف تاریخ اَلفی است. تألیف این تاریخ در 993ق/1585م به فرمان اکبرشاه و به مناسبت فرا رسیدن پایان هزارۀ اول هجری آغاز گردید، و نخست ملّااحمد تَتوی، نقیب‎خان و عبدالقادر بدائونی مأمور تصنیف و تنظیم آن بودند، و پس از مرگ ملااحمد تتوی در 996ق/ 1588م (شوشتری، 590-592)، ادامۀ کار به عهدۀ آصف‎خان قرار‌گرفت و وقایع را تا 997ق/ 1589م او نوشت. سپس در 2 جلد اول کتاب، عبدالقادر بدائونی تجدیدنظر نهایی کرد، و جلد سوم را آصف‎خان تکمیل کرد (بدائونی، 2/ 318؛ علامی، دفتر اول، آیین 34؛ ریو I/117/119؛ ایوانف، شم‍ 4). آصف‎خان تذکره‌ای نیز تدوین کرده بود که به تذکرۀ آصف‌خانی معروف بوده، و میرزا امیربیگ بَنارسی، متخلص به «امیر» در تذکرۀ حدائق‎الشعراء خود که میان سالهای 1211 و 1262ق/1796 و 1846م به تصنیف آن مشغول بوده، آن را زیر نظر داشته است (ایوانف، شم‍ 702).
نوادۀ او، میرزا جعفر بن میرزا زین‎العابدین (د 1094ق/ 1683م) از شاعران عهد شاه‎جهان بود و چون نیای خود «جعفر» تخلص می‎کرد (صمصام‎الدوله، 1/113-114)؛ و نبیره‎اش میرزا ایزدبخش، متخلص به «رسا» نیز از شاعران و دانشمندان دوران اورنگ زیب بود (خوشگو، 3/45).

مآخذ

آذربیگدلی، لطف‌علی‎ بیگ، آتشکده، به کوشش حسن سادات ناصری، تهران، امیرکبیر، 1337-1341ش، جمـ ؛ اسکندربیگ، تاریخ عالم آرای عباسی، تهران، امیرکبیر، 1350ش؛ بدائونی، عبدالقادر، منتخب‎التواریخ، به کوشش ویلیام ناسولیس و مولوی آغااحمد علی، کلکته، 1865-1869م؛ جهانگیر گورکانی، نورالدین محمد، جهانگیرنامه (تزوک جهانگیری)، به کوشش محمدهاشم، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1359ش؛ خوشگو، بندربن داس، سفینۀ خوشگو، به کوشش عطاءالرحمن کاکوی، پتنه، 1959م؛ شوشتری، قاضی نورالله، مجالس‎المؤمنین، تهران، 1375ق؛ صمصام‎الدوله، میرعبدالرزاق شهنوازخان، مآثرالامراء، کلکته، انجمن آسیایی بنگال، 1888-1891م؛ علّامی، ابوالفضل، آیین اکبری، 1877-1886م؛ گوپاموی، محمد قدرت‎الله، نتایج‎الافکار، به کوشش اردشیر خاضع، بمبئی، 1336ش؛ ملاعبدالنبی فخرالزمانی قزوینی، تذکرۀ میخانه، به کوشش احمد گلچین معانی، تهران، اقبال، 1362ش؛ منزوی احمد، فهرست خطی، 4/2785؛ نصرآبادی، میرزاطاهر، تذکرۀ نصرآبادی، به کوشش وحید دستگردی، تهران، 1317ش؛ نیز:

Ethe, H. and E. Sachau, Catalogue of the Persian Manuscripts in the Bodleian Library, Oxford, 1889; Ivanow, W., Concise Descriptive Catalogue of the Persian Manuscripts in the Asiatic Society of Bengal, Calcutta, 1924, 1926; Rieu,Ch., Catalogue of the Persian Manuscripts in the British Museum, Vol, I, London, 1879; id., Supplement to the Catalogue of the Persian Manuscripts in the British Museum, London, 1895.

فتح‎الله مجتبایی